Coğrafiya və təbii resurslar

KÜR DAĞARASI ÇÖKƏKLİYİ VİLAYƏTİNDƏ YAĞINTI REJİMİNİN UZUNMÜDDƏTLİ DƏYİŞMƏLƏRİ

 

S.H.Səfərov1, C.S.Hüseynov2, Z.G.Quliyev2

 1AMEA, H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu

2Azərbaycan Hava Yolları QSC, Azəraeronaviqasiya HHİ

AZ 1104, Bakı, Zabrat Hava Limanı

[email protected]

X ü l a s ə

Məqalədə Kür dağarası çökəkliyi vilayətində qlobal iqlim dəyişmələrinin yağıntı rejiminə təsiri tədqiq edilmişdir. Tədqiqatda vilayətin ərazisində yer­ləşən 15 hidrometeoroloji stansiyanın 1991-2016-cı illər üzrə yağıntı və tem­peratur müşahidə məlumatlarından istifadə edilmişdir. Çoxillik (1991-2016) yağıntıların müxtəlif göstəricilərinin müvafiq baza kəmiyyətləri (1961-1990) ilə müqayisəli təhlili aparılmışdır. Təhlillər zamanı çoxillik sıraya həmçinin 2 dövr (1991-2004, 2005-2016) üzrə də baxılmış və yağıntı miqdarının aylıq, fəsillik və illik dəyişmələrinin müqayisəli səciyyəsi verilmişdir. İqlim şərai­ti­nin fərqli olmasına görə vilayətin Ceyrançöl, Qanıx-Əyriçay, Kür-Araz ova­lığının qərbi, mərkəzi və dəniz sahili hissələrinin yağıntı rejiminə ayrı-ay­rı­lıq­da diqqət yetirilmişdir. Nəticələr göstərir ki, vilayətdə son 25 il ərzində tem­peraturun orta illik qiyməti 1961-1990-cı illərlə müqayisədə 0.70C artım ol­muşdur. Bunun müqabilində 1991-2016-cı illər ərzində yağıntının illik miq­darı Beyləqan və Kürdəmir stansiyaları istisna olmaqla, digər stansiyalarda normaya (1961-1990) nisbətən azalmışdır. Bəzi yerlərdə bu azalma hətta 22%-ə çatmışdır. Alınmış nəticələr cədvəl, qrafik, histoqram və elektron xəritə şəklində təqdim edilmişdir. Kür dağarası çökəkliyi vilayətində orta illik tem­peraturun artması fonunda yağıntı miqdarının əsasən azalması gələcəkdə qu­raqlıq, səhralaşma və yeraltı su ehtiyyatlarının səviyyəsinin aşağı enməsi  ilə nəticələnə bilər.

Açar sözlər: İqlim dəyişmələri, mitiqasiya, yağıntı miqdarı, anomaliya,  norma kəmiyyəti, koreliyasiya, interpolyasiya,  tendensiya

 

ƏDƏBİYYAT

  1. Abdullayev V.R. Azərbaycanın Xəzəryanı əra­zi­lərində hava temperaturunun paylanması və çoxillik dəyişmələri /Azərbaycan coğrafiya cəmiyyətinin əsər­lə­ri, 2011, cild XVI, s. 233-236.
  2. Azərbaycan Respublikasının aqroiqlim atlası. Ba­kı-1993, 104 s.
  3. Həsənli L.A. Xəzər dənizinin Azərbaycan sahil zonasında meteoroloji parametrlərin müqayisəli analizi / Coğrafiya və təbii resurslar, 2017, №1, s.103-105.
  4. Hacıyev A.X. Kür-Araz ovalığında vegetasiya dövrünün temperatur şəraitinin təhlili /Azərbaycan coğ­rafiya cəmiyyətinin əsərləri, 2015, XVII cild, s.225-228.
  5. Xəlilov S.H., Səfərov S.H. Azərbaycan Res­pub­li­kasında havanın temperaturunun və atmosfer ya­ğın­tı­la­rının aylıq və illik normaları (1691-1990-cı illər). Bakı-2001, 229 s.
  6. Kərimov R.N. İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması və ona adaptasiya tədbirləri. Bakı-2016, 47 s.
  7. Məmmədov Ə.S. Azərbaycanda müasir iqlim də­yişmələri və onun proqnozlaşdırılması. Bakı- 2015, 328 s.
  8. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğ­ra­fi­yası. Bakı, “Maarif”, 1998, 201s.
  9. Rəhimov X.Ş., Həsənov M.S., Tağıyeva U.R. İq­lim dəyişmələrinin Azərbaycanın arid və semiarid zona­larının sərhədlərinə mümkün təsirinin qiy­mətləndi­ril­məsi /Coğrafiya və təbii resurslar, 2015, № 2, s. 61-64.
  10. Səfərov S.H., Mahmudov R.N. Müasir iqlim dəyişmələri və Azərbaycan. Bakı-2011, 312 s.
  11. Səfərov S.H., Hüseynov C.S., İbrahimova İ.V. Azərbaycan Respublikasının qərb ərazilərində uzun­müddətli temperatur dəyişmələrinin xüsusiyyətləri /MAA-nın Elmi Əsərləri, 2018, №1, s.101-108.
  12. Şıxlınski. Ə.M. Azərbaycan Sovet Sosialist Res­publikasının istilik balansı atlası. Moskva-1978, 93s.
  13. Климат Азербайджана (под ред. Э.М.Ших-линского и А.А.Мадатзаде). Изд. АН Азер­байд­жан­ской ССР. Баку-1968, 342 с.
  14. Сафаров C.Г. Грозоградовые и селевые яв­ле­ния на территории Азербайджана и радио­ло­ка­ци­он­ные методы их прогрозирования. Баку-2012, 292c.
  15. Huisman O., Rolf A. Principles of Geographic Information Systems. 2009 by ITC, Enschede, The Net­herlands.
  16. Rehfeld K., Münch T., Ling Ho S., Laepple T. Global patterns of declining temperature variability from the Last Glacial Maximum to the Holocene, Na­ture, 2018.
  17. Lindzen R.S., Taking Greenhouse Warming Se­riously, Energy & Environment, vol.18, (2007), p. 937-950.

 

Çapa qəbul olunub: 01 mart 2021

Məqaləni yüklə