География и природные ресурсы

KİÇİK QAFQAZ VİLAYƏTİNİN CƏNUB HİSSƏSİNDƏ İQLİM DƏYİŞMƏLƏRİNİN TEMPERATUR REJİMİNƏ TƏSİRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

 

C.S.Hüseynov, X.G.Şirinov

Azərbaycan Hava Yolları QSC, Azəraeronaviqasiya HHİ

AZ 1104, Bakı, Zabrat Hava Limanı

[email protected]

DOI: 10.59423/gnr.2023.10.20.003

 

X ü l a s ə

Mə­qa­lə­də re­gio­nal iq­lim də­yiş­mə­lə­ri­nin 1991-2015-ci il­lər­də Ki­çik Qaf­qaz vi­la­yə­ti­nin cə­nu­bun­da ha­va tem­pe­ra­tu­ru re­ji­mi­nə gös­tə­ri­di­yi tə­sir­lər təd­qiq edil­miş­dir. Təh­lil­lər­də Ki­çik Qaf­qaz dağ sil­si­lə­si­nin cə­nu­bun­da dü­zən­lik, al­çaq­dağ­lıq və or­ta­dağ­lıq qur­şa­ğın­da yer­lə­şən 13 hid­ro­me­teo­ro­lo­ji stan­si­ya­nın ha­va tem­pe­ra­tu­ru­nun mü­şa­hi­də və peyk mə­lu­mat­la­rın­dan is­ti­fa­də edil­miş­dir. Təd­qi­qat­da 1991-2015-ci il­lər üz­rə ha­va tem­pe­ra­tu­ru­nun or­ta sta­tis­tik gös­tə­ri­ci­lə­ri 1961-1990-cı il­lə­rin (nor­ma) ey­ni­ad­lı gös­tə­ri­ci­lə­ri ilə mü­qa­yi­sə edil­miş­dir. Re­gi­on­da iq­lim də­yiş­mə­lə­ri­nin tem­pe­ra­tur re­ji­mi­nə gös­tər­di­yi tə­sir­lə­rin  ay­lıq, fə­sil­lik, il­lik xü­su­siy­yət­lə­ri və ço­xil­lik di­na­mi­ka­sı araş­dı­rıl­mış­dır.  Təh­lil­lər gös­tə­rir ki, re­gi­on­da  bü­tün ay­lar­da ha­va tem­pe­ra­tu­ru art­mış­dır və ar­tı­mın il­lik gös­tə­ri­ci­si 0.80C-ə ya­xın­dır. İl ər­zin­də yay fəs­lin­də da­ha çox ar­tım mü­şa­hi­də edil­miş­dir. Ço­xil­lik ər­zin­də bü­tün stan­si­ya­la­rın tem­pe­ra­tur gös­tə­ri­ci­lə­ri­nin di­na­mi­ka­sı üz­rə qu­rul­muş trend xət­lə­ri gös­tə­rir ki, stan­si­ya­la­rın trend­lə­ri Styu­dent me­ya­rı­na gö­rə sta­tis­tik əhə­miy­yət­li­yə ma­lik­dir. Bu­nun­la ya­na­şı, CİS mü­hi­tin­də tər­tib edil­miş müa­sir tem­pe­ra­tur pay­lan­ma­sı xə­ri­tə-sxe­mi gös­tə­rir ki, yük­sək­li­yə doğ­ru ha­va­nın tem­pe­ra­tur gös­tə­ri­ci­lə­ri aza­lır. Bu re­gi­on­da ha­va tem­pe­ra­tu­ru­nun təd­qi­qi müa­sir dövr üçün ye­ni­dən qu­rul­maq­da olan re­gio­nun iq­lim xü­su­siy­yət­lə­ri­nin mü­əy­yən­ləş­mə­sin­də xü­su­si rol oy­na­ya­caq­dır. Bu­ra­da hid­ro­me­teo­ro­lo­ji şə­rai­tin ye­ni­dən öy­rə­nil­mə­si, so­si­al-iq­ti­sa­di, ya­şa­yış inf­rast­ruk­tu­ru­nun qu­rul­ma­sın­da təd­qi­qat işi­nin nə­ti­cə­lə­rin­dən is­ti­fa­də edi­lə bi­lər.

Açar sözlər: İqlim dəyişmələri, temperatur rejimi, çoxillik dinamika, anomaliya, norma kəmiyyəti, korreliyasiya, tendensiya.

ƏDƏ­BIY­YAT

  1. BMT-nin iq­lim də­yiş­mə­lə­ri üz­rə çər­çi­və kon­ven­si­ya­sı­na Azər­bay­ca­nın III mil­li mə­lu­ma­tı / tərt. ed. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Eko­lo­gi­ya və Tə­bii Sər­vət­lər Na­zir­li­yi.- Ba­kı, — 2015, — 102 s.
  2. Hü­sey­nov N.Ş. Si­nop­tik me­teo­ro­lo­gi­ya / N.Ş. Hü­sey­nov. -Ba­kı: Sə­da, -2011. -316 s.
  3. Hü­sey­nov, S., İb­ra­hi­mo­va İ.V. Kür-Araz ova­lı­ğın­da uzun­müd­dət­li tem­pe­ra­tur də­yiş­mə­lə­ri­nin xü­su­siy­yət­lə­ri // -Ba­kı: Mil­li Avia­si­ya Aka­de­mi­ya­sı­nın El­mi Məc­muə­lə­ri, — 2020. — c.22, -№1-2. -s. 80-86.
  4. Hü­sey­nov C.S. İq­lim də­yiş­mə­lə­ri­nin Ki­çik Qaf­qaz vi­la­yə­ti­nin şi­mal-şərq his­sə­sin­də ya­ğın­tı re­ji­mi­nə tə­si­ri­nin qiy­mət­lən­di­ril­mə­si // “Qa­ra­bağ və Şər­qi Zən­gə­zur iq­ti­sa­di ra­yon­la­rın­da tə­bii-tə­sər­rü­fat sis­tem­lə­ri­nin təş­ki­li və ida­rə edil­mə­si” möv­zu­sun­da el­mi-prak­ti­ki konf­rans ma­te­ri­al­la­rı, Ba­kı: –26 ap­rel, – 2022. s.477–488.
  5. İma­nov F.Ə. Hid­ro­me­teo­ro­lo­gi­ya­da sta­ti­sik me­tod­lar / F.Ə.İma­nov. -Ba­kı: MBM, — 2011, — 272 s.
  6. Qa­ra­bağ və Şər­qi Zən­gə­zu­run coğ­ra­fi­ya­sı: tə­bii-coğ­ra­fi şə­ra­it və so­si­al-iq­ti­sa­di in­ki­şaf po­ten­sia­lı // red. Z.N.Emi­nov ilə. Ba­kı, “Op­ti­mist”, 2021, 536 s.
  7. Mah­mu­dov R.N. Müa­sir iq­lim də­yiş­mə­lə­ri və təh­lü­kə­li hid­ro­me­teo­ro­lo­ji ha­di­sə­lər / R.N.Mah­mu­dov. -Ba­kı: Mil­li Avia­si­ya Aka­de­mi­ya­sı, -2018. -232 s.
  8. Sə­fə­rov S.H., Əh­li­ma­no­va İ.V., Sə­fə­rov E.S. Rea­na­liz mə­lu­mat­la­rı­na əsa­sən 1991-2020-ci il­lər­də Şu­şa şə­hə­ri­nin tem­pe­ra­tur və at­mos­fer ya­ğın­tı­la­rı re­ji­mi­nin təd­qi­qi /-–Ba­kı: Coğ­ra­fi­ya və tə­bii re­surs­lar, –2022. № 2 (17), –s. 10–17.
  9. Климат Азербайджана / Под. ред. Э.М.Шихлинский. -Баку: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəş­riy­yatı, — 1968. — 360 с.
  10. Safarov S.H., Nasibli A.N., Huseynov J.S., Ibra­himo­va, I.V. İnfluence of climate warming on hail events in the western part of Azerbaijan // Proceedings of In­ter­national Scientific Conference on Sustainable Deve­lop­ment Goals, -Baku, -Azerbaijan, — 24 November -25 November,  -2017. — p. 83-89.
  11. Web-based application developed by the Goddard Earth Sciences Data and Information Services Center. Source: giovanni.gsfc.nasa.gov
  12. Web-based application that provides solar and meteorological data sets from NASA research Source: power.larc.nasa.gov.

 

Çapa qəbul olunub: 20 dekabr 2023

Məqaləni yüklə

 

C.S.Hüseynov, X.G.Şirinov — Kiçik Qafqaz vilayətinin cənub hissəsində iqlim dəyişmələrinin temperatur rejiminə təsirinin xüsusiyyətləri. Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (20), 2023, səh. 21-28.