География и природные ресурсы

GƏNCƏ-QAZAX DÜZÜ VƏ ƏTRAF ƏRAZİ LANDŞAFTLARININ SRTUKTUR-FUNKSİONAL VƏ GENETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

 

T.G.Məmmədova

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti,

Ü.Hacıbəyli, 68, Bakı, Səbail, AZ1000

[email protected]

DOI: 10.59423/gnr.2023.64.59.007

X ü l a s ə

Qə­dim ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­ri­nin ge­niş ya­yıl­dı­ğı Gən­cə-Qa­zax dü­zü və ət­raf əra­zi geo­sis­tem­lə­ri tə­bii, həm­çi­nin ant­ro­po­gen amil­lə­rin tə­si­ri ilə də­yi­şə­rək, əra­zi­də ye­ni struk­tur­lu land­şaft­la­rın ya­ran­ma­sı­na sə­bəb ol­muş­dur. Bu sə­bəb­dən Gən­cə-Qa­zax dü­zü land­şaft­la­rı­nın struk­tur-funk­sio­nal və ge­ne­tik xü­su­siy­yət­lə­ri­nin təd­qi­qi, əra­zi­nin land­şaft­la­rı­na ant­ro­po­gen amil­lə­rin tə­sir xü­su­siy­yət­lə­ri­nin öy­rə­nil­mə­si qar­şı­ya məq­səd qo­yul­muş­dur.

Mə­qa­lə­də Gən­cə-Qa­zax dü­zü və ət­raf əra­zi geo­sis­tem­lə­ri­nin land­şaft­la­rı­nın struk­tur-funk­sio­nal, o cüm­lə­dən ge­ne­tik xü­su­siy­yət­lə­ri çöl eks­pe­di­si­ya mü­şa­hi­də­lə­ri və komp­leks land­şaft xə­ri­tə­ləş­di­ril­mə­si, kos­mik şə­kil­lə­rin de­şif­rə­lən­mə­si, ey­ni za­man­da müa­sir coğ­ra­fi in­for­ma­si­ya (CİS) tex­no­lo­gi­ya­la­rı əsa­sın­da təd­qiq edil­miş­dir. Alın­mış el­mi nə­ti­cə­lə­rin təh­li­lin­dən mü­əy­yən olun­muş­dur ki, təd­qi­qat əra­zi­sin­də 5 land­şaft ti­pi, 7 land­şaft ya­rım­ti­pi, 55 land­şaft nö­vü for­ma­laş­mış­dır. Land­şaft növ­lə­ri­nin ya­yıl­dı­ğı əra­zi­lər, rel­ye­fin meyl­li­yi­nə gö­rə növ­lə­rin sa­hə struk­tu­ru mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­dir. Müx­tə­lif struk­tur-funk­sio­nal xü­su­siy­yət­lə­rə ma­lik land­şaft­la­rın ay­rı-ay­rı kom­po­nent­lə­ri di­na­mi­ki cə­hət­dən təh­lil edil­miş­dir. Ümu­mi sa­hə­si 5497,4 km2 olan təd­qi­qat əra­zi­si­nin 24,8%-i (1361,5 km2) ek­zo­di­na­mi­ki ba­xım­dan yük­sək həs­sas­lı­ğa ma­lik gil­li və gil­li-əhəng­daş­lı sü­xur­la­rın üs­tün­lük təş­kil et­di­yi al­çaq­dağ­lı­ğın arid-de­nu­da­si­on land­şaft­la­rın­dan iba­rət­dir. Mə­qa­lə­də ve­ril­miş meyl­lik xə­ri­tə­si­nə əsa­sən təd­qia­tat əra­zi­nin ge­niş his­sə­si­nin 0-50 meyl­li­yə ma­lik sa­hə­lər­dən iba­rət ol­du­ğu­nu gör­mək müm­kün­dür.

Açar sözlər: landşaft, növ, relyefin meyilliyi, struktur-funksional xüsusiyyət, genetik xüsusiyyətlər.

ƏDƏBİYYAT

  1. Əh­mə­do­va C.N. Müa­sir iq­lim də­yiş­mə­lə­ri fo­nun­da Azər­bay­ca­nın Ağs­ta­fa ra­yo­nun­da ha­va­nın tem­pe­ra­tu­ru­nun ço­xil­lik di­na­mi­ka­sı və göz­lə­ni­lən trend də­yiş­mə­lə­ri, Coğ­ra­fi­ya və Tə­bii re­surs­lar, № 2(12) 2020.
  2. Əli­za­də E.K., Mi­ka­yı­lov A.A., İs­ma­yı­lov M.C. və b. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın land­şaft xə­ri­tə­si (1:600000). Ba­kı Kar­toq­ra­fi­ya fab­ri­ki, Ba­kı, 2017, 1 s.
  3. Ha­cı­ye­va G.A. “Ki­çik Qaf­qa­zın şi­mal-şərq ya­ma­cı­nın land­şaft-zo­nal ra­yon­laş­dı­rıl­ma­sı”, Ba­kı, 1965, 106 s.
  4. Xə­li­lov S.H., Sə­fə­rov S.H., “Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da ha­va­nın tem­pe­ra­tu­ru­nun və at­mos­fer ya­ğın­tı­la­rı­nın ay­lıq və il­lik nor­ma­la­rı (1961-1990-cı il­lər).
  5. İs­ma­yı­lov M.C., “Şər­qi Qaf­qaz land­şaft­la­rı­nın geo­fi­zi­ki xü­su­siy­yət­lə­ri” II-Ba­kı, Azər­bay­can Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin əsər­lə­ri. Xə­zər də­ni­zi və ət­raf re­gi­on­la­rın eko­sis­tem­lə­ri: Təh­lü­kə və risk­lər- 2010, XV cild, səh.74-80.
  6. İs­ma­yı­lov M.C., Yu­nu­sov M.İ., Məm­məd­bə­yov E.Ş., “Ki­çik Qaf­qa­zın şi­mal-şərq his­sə­si land­şaft­la­rı­nın ant­ro­po­gen trans­for­ma­si­ya­sı­nın əra­zi eko­lo­ji po­ten­sia­lı­na tə­si­ri­nin qiy­mət­lən­di­ril­mə­si” II-Ba­kı, Azər­bay­can Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin əsər­lə­ri. Dağ­lıq əra­zi­lə­rin ta­raz­lı in­ki­şaf prob­lem­lə­ri.-2006, X cild, səh.81-85
  7. Qə­ri­bov Y.Ə. “Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın müa­sir land­şaft­la­rı­nın trans­for­ma­si­ya­sı və on­la­rın op­ti­mal­laş­ma­sı yol­la­rı” Ba­kı, 2013
  8. Mü­se­yi­bov M.A. “Azər­bay­ca­nın fi­zi­ki coğ­ra­fi­ya­sı” Ba­kı, 1998, 399 s.
  9. Sü­ley­ma­nov M.Ə. “Azər­bay­ca­nın tə­bii və ant­ro­po­gen land­şaft­la­rı­nın coğ­ra­fi qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı” Ba­kı, 2005, 247 s.
  10. Будагов Б.А. “Современные естественние ландшафты Азербайджанской ССР” Баку, 1988, 135 s.
  11. Салаев М.Э. «Почвы Малого Кавказа», Баку 1966, 327 s.

 

Çapa qəbul olunub: 20 dekabr 2023

Məqaləni yüklə

 

T.G.Məmmədova Gəncə-Qazax düzü və ətraf ərazi landşaftlarinin srtuktur-funksional və genetik xüsusiyyətləri. Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (20), 2023, səh. 46-55.