География и природные ресурсы

BÖYÜK QAFQAZIN CƏNUB YAMACI ƏRAZİSİNDƏ YAYILAN SÜXUR, TORPAQ, LİL VƏ BİTKİLƏRİN BİOGEOKİMYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ DAİR

H.L.Mustafabəyli

AMEA, Şəki Regional Elmi Mərkəzi, AZ 5500, Şəki ş. L. Abdullayev k. 24

[email protected]

DOI: 10.59423/gnr.2023.61.53.006

X ü l a s ə

Mə­qa­lə­nin ya­zıl­ma­sın­da əsas məq­səd, Bö­yük Qaf­qa­zın cə­nub ya­ma­cın­da (Azər­bay­ca­nın şi­mal-qərb – Şə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­si) iş­ti­rak edən müx­tə­lif land­şaft tip­lə­ri­nə aid sü­xur, tor­paq, lil və bit­ki nü­mu­nə­lə­ri­nin bio­geo­kim­yə­vi xü­su­siy­yət­lə­ri­nin təd­qiq edil­mə­si, möv­cud bio­geo­kim­yə­vi qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı­nın mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­dir. Təd­qiq olu­nan mə­kan­da land­şaft­la­ra bi­os­fer, li­tos­fer, hid­ros­fer və at­mos­fer­dən gə­ti­ri­lən kim­yə­vi ele­ment­lə­rin bio­geo­kim­yə­vi tsikl­lə­ri­nin mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si üçün əra­zi­də­ki sü­xur, tor­paq, çay ya­taq­la­rı­nın lil­lə­ri və əra­zi­nin bit­ki növ­lə­rin­dən çox­say­lı nü­mu­nə­lər gö­tü­rül­müş, on­la­rın kim­yə­vi tər­kib­lə­ri öy­rə­nil­miş­dir. Ək­sər sü­xur növ­lə­ri­nin Ca, Mn və Pb ele­ment­lə­ri ilə zən­gin ol­du­ğu aş­kar edil­miş­dir. Mik­roe­le­ment­lər­dən — Cu, Ni və Pb-nin tor­paq­lar­da və bit­ki növ­lə­rin­də miq­ra­si­ya­sı və top­lan­ma­sı əsa­sən av­to­morf ya­mac və su­ay­rı­cı əra­zi­lər­də baş ve­rir. Hid­ro­morf-tran­zit əra­zi­lər­də, mai­li dü­zən­lik­lər və çay ter­ras­la­rı – Cu, Co və Pb ele­ment­lər, hid­ro­morf-ak­kuml­ya­tiv əra­zi­lər­də­ki (va­di­lər, çö­kək­lik­lər, çay del­ta­la­rı) land­şaft­lar­da bio­fil ele­ment­lə­rin — Co, Cu və Zn-in ak­tiv miq­ra­si­ya­sı­na və top­lan­ma­sı mü­şa­hi­də edi­lir.

Açar sözlər: süxurlar, lillər, torpaq növləri, landşaftlar, biogeokimyəvi xüsusiyyət.

 

ƏDƏBİYYAT

  1. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın land­şaft-geo­kim­yə­vi xə­ri­tə­si (miq-1:500 000). H.Ə.Əli­yev adı­na Coğ­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu, Ba­kı, 2017.
  2. Аzərbаycаn Res­pub­likа­sı­nın re­gi­onаl coğrа­fi prob­lem­lə­ri. Şə­ki rаyo­nu. Bаkı. Ismа­yıl nəş. Po­liqrа­fiyа Mər­kə­zi, 1999, 110 s.
  3. Əy­yu­bov Ə.C., Qu­lu­za­də V.Ə. və b. Kiş və­Şin çay­la­rı höv­zə­lə­ri­nin sel­lə­ri. Ba­kı. Elm, 1998, s. 215.
  4. Geo­kim­ya üz­rə sor­ğu ki­ta­bı. Ba­kı. “Apast­rof”, 2014. 483 s.
  5. Geo­lo­gi­ya ter­min­lə­ri­nin izah­lı lü­ğə­ti. Ba­kı. “Naf­ta-Press”. 2016, 680 s.
  6. İs­ma­yı­lo­va L.A. Bö­yük Qaf­qa­zın cə­nub ya­ma­cı­nın müa­sir land­şaft­la­rı­nın dif­fe­ren­sia­si­ya­sı və land­şaft-eko­lo­ji və­ziy­yə­ti. Müa­sir geo­sis­tem­lə­rin re­gio­nal-coğ­ra­fi prob­lem­lə­ri, Ba­kı, 2012, s 46 – 51.
  7. Lə­ti­fov E.K, Mus­ta­fa­bəy­li H.L. Fi­liz­çay höv­zə­si­nin bit­ki­lə­rin­də mik­roe­le­ment­lə­rin pay­lan­ma xü­su­siy­yət­lə­ri­nə da­ir. BDU-nun Xə­bər­lə­ri. Tə­bi­ət elm­lər se­ri­ya­sı. №2, 2019. s. 77 – 82.
  8. Məm­mə­dov Q.Ş. Tor­paq­şü­nas­lıq və tor­paq coğ­ra­fi­ya­sı­nın əsas­la­rı. Ba­kı, Elm, 2006, 448 s.
  9. Mus­ta­fa­bəy­li H.L, Əli­ye­va A.H. Şə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­sin­də bi­tən ağac bit­ki­lə­ri­nin ya­yıl­ma sa­hə­lə­ri­nin li­to­lo­ji-geo­kim­yə­vi-land­şaft xü­su­siy­yət­lə­ri. ADAU-nun El­mi Əsər­lə­ri. Gən­cə, 2019. №1. s. 36 – 40.
  10. Mus­ta­fa­bəy­li H.L, Lə­ti­fov E.K, Rə­hi­mov Y.R, Ağa­ba­la­yev Q.M, Sü­ley­ma­nov U.S. Azər­bay­ca­nın Şə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­si­nin tə­bii re­surs­la­rı­nın land­şaft-di­aq­nos­tik və iq­ti­sa­di xü­su­siy­yət­lə­ri. AMEA Şə­ki REM mətb. 2020. səh. 372.
  11. Mus­ta­fa­bəy­li H.L, Rə­hi­mov Y.R. Şin və Kiş çay­la­rı höv­zə­lə­rin­də təh­lü­kə­li sel ha­di­sə­lə­ri­nin ya­ran­ma sə­bəb­lə­ri. Coğ­ra­fi­ya və tə­bii re­surs­lar № 1. 2017. səh. 49 – 53.
  12. Mus­ta­fa­bəy­li H.L. Rel­yef növ­lə­rin­dən ası­lı olan bio­geo­mor­fo­se­noz­la­rın bio­geo­kim­yə­vi xü­su­siyy­yət­lə­ri. Azərb. Aq­rar El­mi. 2019. N.1. s. 103 – 108.
  13. Mus­ta­fa­bəy­li H.L. Şə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­si­nin tə­bii coğ­ra­fi alə­mi-prob­lem­lər-Şə­ki Re­gio­nal El­mi Mər­kə­zi. Ta­ri­xə çev­ri­lən 40 il. Ba­kı, “Apost­roff” 2012. səh. 68 –120.
  14. Mus­ta­fa­bəy­li H.L. Tət­bi­qi Geo­kim­ya­nın bə­zi prob­lem­lə­ri. Ba­kı, “Naf­ta-Press” 2007. 179 s.
  15. Mus­ta­fa­bəy­li H.L., Lə­ti­fov E.K. Bö­yük Qaf­qa­zın Cə­nub ya­ma­cı Sə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­si­nə aid bio­geo­kim­yə­vi zo­na­la­rın fi­zi­ki-kim­yə­vi xas­sə­lə­ri­nə gö­rə fərq­lən­di­ril­mə­si. ADAU. El­mi Əsər­lər. Gən­cə, 2019. №1. s. 22 – 28.
  16. Rüs­tə­mov Q.İ, Rüstəmova A.M. Böyük Qaf­qa­zın cənub yamacı landşaftlarının ekogeokimyəvi xü­su­siyyətləri. Bakı, “Avropa” 2016. 189 s.
  17. Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почва и растениях. Ленинград. »Агропромиздат»1987, 142 s.
  18. Ализаде З.М., Мустафаев Г.Л. Геохи­ми­чес­кие особенности раннегеосинклинальных оса­доч­ных пород Восточного Кавказа. Жур. Литология и полезные ископаемые. №2. 1987. с. 113 – 121.
  19. Андрианова Г.А., Петрунина Н.С. Неко­то­рые черты геохимической экологии растений Цен­тральной Якутии. В. Кн.: Биогеохимические про­винции и проблемы геохимической экологии орга­низмов. Тр. Биогеохимической. Лаб., Наука. Москва. , с 48 – 117.
  20. Баргальи Р. Биогеохимия наземных рас­тений. — Москва.: ГЕОС, 2005. 457 с.
  21. Будагов Б.А., Мамедов И.Т. Прос­тран­ствен­ная структура и причина дифференциации ланд­шафтов Южного склона Большого Кавказа в пре­делах Азербайджанской ССР. . Изв. АН Азерб. ССР. Сер. Науки о Земли, 1973, № 6. с 22 – 27.
  22. Бутовский Р.О. Проблемы химического заг­рязнения почв и грунтовых вод в странах Евро­пейского Союза. Агрохимия. 2004. т. 3, с. 74 – 81.
  23. Вернадский В.И. Труды по биогеохимии и геохимии почв. – М.: Наука, 1992. 434 с.
  24. Геохимия ландшафтов и география почв. под ред. Н.С. Касимова, М.И. Герасимовой. – Смо­ленск, 2002. 456 с.
  25. Ермаков В.В., Тютиков С.Ф. и др. Био­гео­химическая индикация: реакции растений на экс­тремальные природно-техногенные факторы среды. «Современные тенденции развития биогеохимии», Труды биогеохимической лаборатории, ГЕОХИ РАН Москва, 2016, т. 25, с. 480 – 492.
  26. Ковальский В.В. Геохимическая среда и жизнь. (Чтения им. В. И. Вернадского) Москва: Наука, 1982. 77 с.
  27. Ковальский В.В. Современные задачи и проблемы биогеохимии. Труды Биогеохимической лаборатории. — 1979. т. 17, с. 12 – 29.
  28. Ковальский В.В., Летунова С.В. Экология порогового действия химических элементов на мик­роорганизмы почв и илов в условиях био­гео­хи­мических провинций. В. Кн.: Биогеохимические провинции и проблемы геохимической экологии организмов. Труды биогеохимической лаб., Наука. Москва.1976, с 3 – 19.
  29. Ковда В.А. Почвенный покров, его улуч­ше­ние, использование и охрана. М.: Наука, 1982. 388 с.
  30. Краткий справочник по геохимии. Москва. «Недра», 1977. 184 с.
  31. Минкина Т.М., Мотузова Г.В. и др. На­коп­ление и распределение тяжелых металлов в рас­тениях зоны техногенеза. АГРОХИМИЯ, 2013, № 9, с. 65 – 75.
  32. Новрузов Н.А. Геохимия стратиформных кольчеданных месторождений Восточного сегмента Большого Кавказа. Баку. Нафта-Пресс., 2016, 299 с.
  33. Остроумов С.А. Преобразование и деток­си­кация организмами среды обитания. «Современные тенденции развития биогеохимии», Труды био­гео­химической лаборатории. ГЕОХИ РАН Москва, 2016, т. 25, с. 283 – 293.
  34. Перельман А.И. Геохимия элементов в зоне гипергенеза. – Москва: Недра, 1972. 288 с.
  35. Перельман А.И. Е.Н, Борисенко Е.Н, Ка­си­мов Н.С. и др. Геохимия ландшафтов рудных про­винций. Москва: Наука, 1982. 262 с.
  36. Родионов, А.И.; Клушин, В.Н.; Торо­чеш­ни­ков, Н.С Техника защиты окружающей среды. Изд-во: Москва: Химия, 1989 г. 512 c.
  37. Савенко А.В., Савенко В.С. Мобилизация фосфора и кремния из горных пород под действием органических кислот. Геохимия ландшафтов (к 100‐летию А.И. Перельмана). Доклады Всероссийской научной конференции. Москва, 18‐20 октября 2016 г. с 468 – 472.
  38. Уфимцева М.Д. Закономерности накоп­ле­ния химических элементов высшими растениями и их реакции в аномальных биогеохимических про­винциях. Геохимия, 2015, № 5, с. 450 – 465.
  39. Mamedov C.I, Shukurlu Y.H, Azizov F.Sh, Mustafabeyli H.L. Aliev Q.M.The natural Biocoenosis biodıversity and its protection in the village of Sheki, Bash Shabalıd. Аграрен Университет –пловдив. 2016. p. 5 – 9.

 

 

Çapa qəbul olunub: 18 may 2023

Məqaləni yüklə

 

Mustafabəyli H.L. Böyük Qafqazın cənub yamacı ərazisində yayılan süxur, torpaq, lil və bitkilərin biogeokimyəvi xüsusiyyətlərinə dair. Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (19), 2023, səh. 39-49.