Coğrafiya və təbii resurslar

BÖYÜK QAFQAZIN CƏNUB YAMACI ƏRAZİSİNDƏ YAYILAN SÜXUR, TORPAQ, LİL VƏ BİTKİLƏRİN BİOGEOKİMYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ DAİR

H.L.Mustafabəyli

AMEA, Şəki Regional Elmi Mərkəzi, AZ 5500, Şəki ş. L. Abdullayev k. 24

[email protected]

DOI: 10.59423/gnr.2023.61.53.006

X ü l a s ə

Mə­qa­lə­nin ya­zıl­ma­sın­da əsas məq­səd, Bö­yük Qaf­qa­zın cə­nub ya­ma­cın­da (Azər­bay­ca­nın şi­mal-qərb – Şə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­si) iş­ti­rak edən müx­tə­lif land­şaft tip­lə­ri­nə aid sü­xur, tor­paq, lil və bit­ki nü­mu­nə­lə­ri­nin bio­geo­kim­yə­vi xü­su­siy­yət­lə­ri­nin təd­qiq edil­mə­si, möv­cud bio­geo­kim­yə­vi qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı­nın mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si­dir. Təd­qiq olu­nan mə­kan­da land­şaft­la­ra bi­os­fer, li­tos­fer, hid­ros­fer və at­mos­fer­dən gə­ti­ri­lən kim­yə­vi ele­ment­lə­rin bio­geo­kim­yə­vi tsikl­lə­ri­nin mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si üçün əra­zi­də­ki sü­xur, tor­paq, çay ya­taq­la­rı­nın lil­lə­ri və əra­zi­nin bit­ki növ­lə­rin­dən çox­say­lı nü­mu­nə­lər gö­tü­rül­müş, on­la­rın kim­yə­vi tər­kib­lə­ri öy­rə­nil­miş­dir. Ək­sər sü­xur növ­lə­ri­nin Ca, Mn və Pb ele­ment­lə­ri ilə zən­gin ol­du­ğu aş­kar edil­miş­dir. Mik­roe­le­ment­lər­dən – Cu, Ni və Pb-nin tor­paq­lar­da və bit­ki növ­lə­rin­də miq­ra­si­ya­sı və top­lan­ma­sı əsa­sən av­to­morf ya­mac və su­ay­rı­cı əra­zi­lər­də baş ve­rir. Hid­ro­morf-tran­zit əra­zi­lər­də, mai­li dü­zən­lik­lər və çay ter­ras­la­rı – Cu, Co və Pb ele­ment­lər, hid­ro­morf-ak­kuml­ya­tiv əra­zi­lər­də­ki (va­di­lər, çö­kək­lik­lər, çay del­ta­la­rı) land­şaft­lar­da bio­fil ele­ment­lə­rin – Co, Cu və Zn-in ak­tiv miq­ra­si­ya­sı­na və top­lan­ma­sı mü­şa­hi­də edi­lir.

Açar sözlər: süxurlar, lillər, torpaq növləri, landşaftlar, biogeokimyəvi xüsusiyyət.

 

ƏDƏBİYYAT

  1. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın land­şaft-geo­kim­yə­vi xə­ri­tə­si (miq-1:500 000). H.Ə.Əli­yev adı­na Coğ­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu, Ba­kı, 2017.
  2. Аzərbаycаn Res­pub­likа­sı­nın re­gi­onаl coğrа­fi prob­lem­lə­ri. Şə­ki rаyo­nu. Bаkı. Ismа­yıl nəş. Po­liqrа­fiyа Mər­kə­zi, 1999, 110 s.
  3. Əy­yu­bov Ə.C., Qu­lu­za­də V.Ə. və b. Kiş və­Şin çay­la­rı höv­zə­lə­ri­nin sel­lə­ri. Ba­kı. Elm, 1998, s. 215.
  4. Geo­kim­ya üz­rə sor­ğu ki­ta­bı. Ba­kı. “Apast­rof”, 2014. 483 s.
  5. Geo­lo­gi­ya ter­min­lə­ri­nin izah­lı lü­ğə­ti. Ba­kı. “Naf­ta-Press”. 2016, 680 s.
  6. İs­ma­yı­lo­va L.A. Bö­yük Qaf­qa­zın cə­nub ya­ma­cı­nın müa­sir land­şaft­la­rı­nın dif­fe­ren­sia­si­ya­sı və land­şaft-eko­lo­ji və­ziy­yə­ti. Müa­sir geo­sis­tem­lə­rin re­gio­nal-coğ­ra­fi prob­lem­lə­ri, Ba­kı, 2012, s 46 – 51.
  7. Lə­ti­fov E.K, Mus­ta­fa­bəy­li H.L. Fi­liz­çay höv­zə­si­nin bit­ki­lə­rin­də mik­roe­le­ment­lə­rin pay­lan­ma xü­su­siy­yət­lə­ri­nə da­ir. BDU-nun Xə­bər­lə­ri. Tə­bi­ət elm­lər se­ri­ya­sı. №2, 2019. s. 77 – 82.
  8. Məm­mə­dov Q.Ş. Tor­paq­şü­nas­lıq və tor­paq coğ­ra­fi­ya­sı­nın əsas­la­rı. Ba­kı, Elm, 2006, 448 s.
  9. Mus­ta­fa­bəy­li H.L, Əli­ye­va A.H. Şə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­sin­də bi­tən ağac bit­ki­lə­ri­nin ya­yıl­ma sa­hə­lə­ri­nin li­to­lo­ji-geo­kim­yə­vi-land­şaft xü­su­siy­yət­lə­ri. ADAU-nun El­mi Əsər­lə­ri. Gən­cə, 2019. №1. s. 36 – 40.
  10. Mus­ta­fa­bəy­li H.L, Lə­ti­fov E.K, Rə­hi­mov Y.R, Ağa­ba­la­yev Q.M, Sü­ley­ma­nov U.S. Azər­bay­ca­nın Şə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­si­nin tə­bii re­surs­la­rı­nın land­şaft-di­aq­nos­tik və iq­ti­sa­di xü­su­siy­yət­lə­ri. AMEA Şə­ki REM mətb. 2020. səh. 372.
  11. Mus­ta­fa­bəy­li H.L, Rə­hi­mov Y.R. Şin və Kiş çay­la­rı höv­zə­lə­rin­də təh­lü­kə­li sel ha­di­sə­lə­ri­nin ya­ran­ma sə­bəb­lə­ri. Coğ­ra­fi­ya və tə­bii re­surs­lar № 1. 2017. səh. 49 – 53.
  12. Mus­ta­fa­bəy­li H.L. Rel­yef növ­lə­rin­dən ası­lı olan bio­geo­mor­fo­se­noz­la­rın bio­geo­kim­yə­vi xü­su­siyy­yət­lə­ri. Azərb. Aq­rar El­mi. 2019. N.1. s. 103 – 108.
  13. Mus­ta­fa­bəy­li H.L. Şə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­si­nin tə­bii coğ­ra­fi alə­mi-prob­lem­lər-Şə­ki Re­gio­nal El­mi Mər­kə­zi. Ta­ri­xə çev­ri­lən 40 il. Ba­kı, “Apost­roff” 2012. səh. 68 –120.
  14. Mus­ta­fa­bəy­li H.L. Tət­bi­qi Geo­kim­ya­nın bə­zi prob­lem­lə­ri. Ba­kı, “Naf­ta-Press” 2007. 179 s.
  15. Mus­ta­fa­bəy­li H.L., Lə­ti­fov E.K. Bö­yük Qaf­qa­zın Cə­nub ya­ma­cı Sə­ki-Za­qa­ta­la böl­gə­si­nə aid bio­geo­kim­yə­vi zo­na­la­rın fi­zi­ki-kim­yə­vi xas­sə­lə­ri­nə gö­rə fərq­lən­di­ril­mə­si. ADAU. El­mi Əsər­lər. Gən­cə, 2019. №1. s. 22 – 28.
  16. Rüs­tə­mov Q.İ, Rüstəmova A.M. Böyük Qaf­qa­zın cənub yamacı landşaftlarının ekogeokimyəvi xü­su­siyyətləri. Bakı, “Avropa” 2016. 189 s.
  17. Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почва и растениях. Ленинград. »Агропромиздат»1987, 142 s.
  18. Ализаде З.М., Мустафаев Г.Л. Геохи­ми­чес­кие особенности раннегеосинклинальных оса­доч­ных пород Восточного Кавказа. Жур. Литология и полезные ископаемые. №2. 1987. с. 113 – 121.
  19. Андрианова Г.А., Петрунина Н.С. Неко­то­рые черты геохимической экологии растений Цен­тральной Якутии. В. Кн.: Биогеохимические про­винции и проблемы геохимической экологии орга­низмов. Тр. Биогеохимической. Лаб., Наука. Москва. , с 48 – 117.
  20. Баргальи Р. Биогеохимия наземных рас­тений. – Москва.: ГЕОС, 2005. 457 с.
  21. Будагов Б.А., Мамедов И.Т. Прос­тран­ствен­ная структура и причина дифференциации ланд­шафтов Южного склона Большого Кавказа в пре­делах Азербайджанской ССР. . Изв. АН Азерб. ССР. Сер. Науки о Земли, 1973, № 6. с 22 – 27.
  22. Бутовский Р.О. Проблемы химического заг­рязнения почв и грунтовых вод в странах Евро­пейского Союза. Агрохимия. 2004. т. 3, с. 74 – 81.
  23. Вернадский В.И. Труды по биогеохимии и геохимии почв. – М.: Наука, 1992. 434 с.
  24. Геохимия ландшафтов и география почв. под ред. Н.С. Касимова, М.И. Герасимовой. – Смо­ленск, 2002. 456 с.
  25. Ермаков В.В., Тютиков С.Ф. и др. Био­гео­химическая индикация: реакции растений на экс­тремальные природно-техногенные факторы среды. «Современные тенденции развития биогеохимии», Труды биогеохимической лаборатории, ГЕОХИ РАН Москва, 2016, т. 25, с. 480 – 492.
  26. Ковальский В.В. Геохимическая среда и жизнь. (Чтения им. В. И. Вернадского) Москва: Наука, 1982. 77 с.
  27. Ковальский В.В. Современные задачи и проблемы биогеохимии. Труды Биогеохимической лаборатории. – 1979. т. 17, с. 12 – 29.
  28. Ковальский В.В., Летунова С.В. Экология порогового действия химических элементов на мик­роорганизмы почв и илов в условиях био­гео­хи­мических провинций. В. Кн.: Биогеохимические провинции и проблемы геохимической экологии организмов. Труды биогеохимической лаб., Наука. Москва.1976, с 3 – 19.
  29. Ковда В.А. Почвенный покров, его улуч­ше­ние, использование и охрана. М.: Наука, 1982. 388 с.
  30. Краткий справочник по геохимии. Москва. «Недра», 1977. 184 с.
  31. Минкина Т.М., Мотузова Г.В. и др. На­коп­ление и распределение тяжелых металлов в рас­тениях зоны техногенеза. АГРОХИМИЯ, 2013, № 9, с. 65 – 75.
  32. Новрузов Н.А. Геохимия стратиформных кольчеданных месторождений Восточного сегмента Большого Кавказа. Баку. Нафта-Пресс., 2016, 299 с.
  33. Остроумов С.А. Преобразование и деток­си­кация организмами среды обитания. «Современные тенденции развития биогеохимии», Труды био­гео­химической лаборатории. ГЕОХИ РАН Москва, 2016, т. 25, с. 283 – 293.
  34. Перельман А.И. Геохимия элементов в зоне гипергенеза. – Москва: Недра, 1972. 288 с.
  35. Перельман А.И. Е.Н, Борисенко Е.Н, Ка­си­мов Н.С. и др. Геохимия ландшафтов рудных про­винций. Москва: Наука, 1982. 262 с.
  36. Родионов, А.И.; Клушин, В.Н.; Торо­чеш­ни­ков, Н.С Техника защиты окружающей среды. Изд-во: Москва: Химия, 1989 г. 512 c.
  37. Савенко А.В., Савенко В.С. Мобилизация фосфора и кремния из горных пород под действием органических кислот. Геохимия ландшафтов (к 100‐летию А.И. Перельмана). Доклады Всероссийской научной конференции. Москва, 18‐20 октября 2016 г. с 468 – 472.
  38. Уфимцева М.Д. Закономерности накоп­ле­ния химических элементов высшими растениями и их реакции в аномальных биогеохимических про­винциях. Геохимия, 2015, № 5, с. 450 – 465.
  39. Mamedov C.I, Shukurlu Y.H, Azizov F.Sh, Mustafabeyli H.L. Aliev Q.M.The natural Biocoenosis biodıversity and its protection in the village of Sheki, Bash Shabalıd. Аграрен Университет –пловдив. 2016. p. 5 – 9.

 

 

Çapa qəbul olunub: 18 may 2023

Məqaləni yüklə

 

Mustafabəyli H.L. Böyük Qafqazın cənub yamacı ərazisində yayılan süxur, torpaq, lil və bitkilərin biogeokimyəvi xüsusiyyətlərinə dair. Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (19), 2023, səh. 39-49.