География и природные ресурсы

AZƏRBAYCANDA SEL AXINLARINA QARŞI MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

C.H.Məmmədov

AR Elm və Təhsil Nazirliyi akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu

[email protected]

DOI: 10.59423/gnr.2025.65.78.004

Xü­la­sə. Mə­qa­lə sel­dən mü­ha­fi­zə üçün qo­ru­yu­cu təd­bir­lə­ri­nin gö­rül­mə­si və ona mü­va­fiq bənd yer­lə­ri­nin mü­əy­yən edil­mə­si üsul­la­rı­na həsr olun­muş­dur.  Təd­qi­qa­tın məq­sə­di­ni el­mi cə­hət­dən əsas­lan­dı­rıl­mış mü­ba­ri­zə təd­bir­lə­ri­nin mü­əy­yən edil­mə­si, me­to­di­ki həl­li isə sel axın­la­rı­nın qa­çış sü­rə­ti­ni və hid­rav­li­ki zər­bə­ni nə­zə­rə al­maq­la, bənd­lə­rin  ka­te­qo­ri­ya­la­rı­nın mü­əy­yən edil­mə­si təş­kil edir. Təd­bir­lər­dən bi­rin­ci­si çay höv­zə­si üzə­rin­də­ki to­pa ya­ğış­lı bu­lud­la­rın top atə­şi ilə par­ça­lan­ma­sı, ikin­ci­si ça­yın gə­ti­mə ko­nu­sun­da sel axı­nı­nı 3 is­ti­qa­mə­tə ayı­ran hid­ro­tex­ni­ki qur­ğu­nun ti­kil­mə­si, üçün­cü­sü isə se­lə qar­şı tor­paq bənd­lə­rin sa­lın­ma­sın­dan iba­rət­dir. İkin­ci üsul ka­te­qo­ri­ya­lar­la ti­kil­mə­si və möh­kəm mü­qa­vi­mə­ti ilə əv­vəl­lər tət­biq edi­lən üsul­lar­dan fərq­lə­nir. Be­lə ki, bu üsul­da pal­çıq­lı-daş­lı və su­lu-daş­lı sel­lər­də mü­ha­fi­zə bənd­lə­ri­nin gə­tir­mə ko­nu­sun əv­və­lin­dən  or­ta­sı­na ki­mi  də­mir-be­ton konst­ruk­si­ya­lı, on­dan son­ra isə tor­paq bənd­lər­dən iba­rət ol­ma­sı tək­lif edi­lir. Də­mir-be­ton bənd­lə­rin gə­tir­mə ko­nu­sun or­ta mə­sa­fə­si­nə ki­mi uza­dıl­ma­sın­da məq­səd, bu bənd­lə­rin se­lin di­na­mi­ki oxu­nun hid­rav­li­ki zər­bə­si­nə mü­qa­vi­mət gös­tər­mə qa­bi­liy­yə­ti ilə izah edi­lir.

Açar sözlər: sel, palçıqlı sel, palçıqlı-daşlı sel, sulu-daşlı sel, gətirmə konusu, sel gətirmələri

 

ƏDƏBİYYAT

  1. Akhundov, S.A. (1978) Sediment yield of mountain rivers in the Azerbaijan SSR. Baku, 98 p.
  2. Hydrographic characteristics of river basins of the European territory of the USSR (1971). Main Directorate of the Hydrometeorological Service under the Council of Ministers of the USSR. Hydrometeoizdat, Leningrad, 96 pp.
  3. Inaba, H. (2003) Notes on the modeling of debris-flow surface images Debris-Row Hazards Mitigation: Mechanics, Prediction, and Assessment, Rickenmann & Chen (eds). Millpress, Rotterdam. 15 P.
  4. Mammadov, J.H. (2017) Dynamic features of mudflows (based on mudflows in the Azerbaijan part of the Greater Caucasus). Bulletin of Kemerovo University. Series: Biological, Technical Sciences and Earth Sciences, No. 2(2), pp. 61–66.
  5. Mammadov, J.H. (2019) The Anakonda of the Greater Caucasus (Mudflows). Materials of the Republican Scientific Conference on Modern Problems of Geography. Sumgait, pp. 102–106.
  6. Mammadov, J.H. (2024) Characteristics of mudflow streams in the Azerbaijan part of the Greater Caucasus. Bulletin of Karaganda University. Series: Biology. Medicine. Geography. Karaganda, Vol. 29, Issue 2(114), pp. 133–142. https://doi.org/10.31489/2024 BMG2/133-142
  7. Mammadov, T.M. (1960) Mudflow streams and forestry measures to combat them. Gosles-bumizdat, 89 p.
  8. Mills, K., Paul, J. (2003) Forest practices and mitigation of debris-flow risk in Oregon, USA. Debris-Row Hazards Mitigation: Mechanics, Prediction, and Assessment, Rickenmann & Chen (eds). Millpress, Rotterdam. 5 pp. 14-21.
  9. Rustamov, S.H. (1953) Mudflow streams and measures to combat them. Azerbaijan SSR Academy of Sciences. Proceedings of the Institute of Geography, Vol. II, pp. 155–158.
  10. Somos-Valenzuela, M. A., Oyarzún-Ulloa, J. E., Fustos-To ribio, I. J., Garrido-Urzua, N., & Chen, N. (2020). The mudflow disaster at Villa Santa Lucía in Chilean Pa tagonia: Understandings and insights derived from numerical simulation and postevent field surveys. Nat ural Hazards and Earth Systems Sciences, 20(8). 2319 2333. https://doi.org/10.5194/nhess-20-2319-2020
  11. Guliyeva, S.Yu., Kuchinskaya, I.Ya., Tarikhazer, S.A., Karimova, E.J. (2019). Natural and anthropogenic factors in hazard assessment of the Alpine-Himalayan montane ecosystems (at the example of the Azerbaijan Caucasus) // Comptes rendus de I,Academie bulgare des Sciences, V. 72, No 9, рр. 1227-1233 DOI: 10.7546/CRABS.2019.09.10

 

Çapa qəbul olunub: 10 iyun 2025

Məqaləni yüklə

C.H.Məmmədov – Azərbaycanda sel axınlarına qarşı mübarizə tədbirləri. Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (23), 2025, səh. 22-27.