География и природные ресурсы

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ƏRAZİSİNDƏ MƏHƏLLİN OROQRAFİK ŞƏRAİTİNİN VƏ HAVANIN SİRKULYASİYANIN SELƏMƏLƏGƏLMƏDƏ ROLU

 

H.L.Nəbiyev, U.R.Tağıyeva, Q.B.Əhmədova

Elm və Təhsil nazirliyi, akademik  H.Ə. Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu

[email protected]

DOI: 10.59423/gnr.2023.29.72.003

Xü­la­sə. Mə­qa­lə­də Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı əra­­zi­­sin­də oroq­ra­fi­ya­nın bol ya­ğın­tı­la­ra və sel ha­di­sə­lə­ri­nə gə­ti­rib çı­xa­ran si­nop­tik pro­ses­lə­rin in­ki­şa­fı­na tə­si­ri təd­qiq edil­miş­dir. Təh­lil­lər­lə mü­əy­yən edil­miş­dir ki, təd­qi­qat əra­zi­sin­də dağ sil­si­lə­lə­ri tə­bii ma­neə ki­mi mü­da­xi­lə edən ha­va küt­lə­lə­ri­nin is­ti­qa­mət və xü­su­siy­yət­lə­ri­nə əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də tə­sir gös­tə­rir, in­ten­siv ya­ğın­tı­lar və sel­lər əsa­sən me­ri­dio­nal sir­kul­ya­si­ya pro­ses­lə­ri za­ma­nı mü­şa­hi­də edi­lir. Mə­qa­lə­də ha­va küt­lə­lə­ri­nin ha­kim is­ti­qa­mə­ti­nə per­pen­di­kul­yar olan dağ sil­si­lə­lə­ri­nin ya­mac­la­rı­na xü­su­si diq­qə­ti ve­ril­miş, so­yuq mü­da­xi­lə­dən əv­vəl ön cəb­hə­də­ki is­ti ha­va küt­lə­si­nin xa­rak­te­ri və ro­lu mü­əy­yən edil­miş­dir. Araş­dır­ma­lar gös­tər­di ki, sel­ya­ran­ma pro­ses­lə­rin­də tro­pos­fe­rin bü­tün tə­bə­qə­lə­rin­də, xü­su­si­lə də 500, 400 və 300hPa izo­ba­rik səth­lə­rin­də xü­su­si və nis­bi rü­tu­bə­tin kə­miy­yə­ti xey­li ar­tır. Mü­əy­yən olun­du ki, son 10 il­lik­lər­də iq­li­min qlo­bal is­ti­ləş­mə­si nə­ti­cə­sin­də da­ğə­tə­yi və al­çaq­dağ­lıq əra­zi­lər­də in­ten­siv kon­vek­tiv pro­ses­lə­rin baş ver­mə­si, ha­va­nın şa­qu­li hə­rə­kət sü­rə­ti­nin art­ma­sı, to­pa -ya­ğış bu­lud­la­rı­nın və ley­san­la­rın ya­ran­ma­sı üçün əl­ve­riş­li şə­ra­it ya­ra­dan da­ya­nıq­sız stra­ti­fi­ka­si­ya­nın əmə­lə gəl­mə­si mü­şa­hi­də edi­lir. Tək­lif edil­miş­dir ki, bü­tün sel təh­lü­kə­li ra­yon­lar­da, həm­çi­nin cə­nub-qərb is­ti­qa­mət­li mü­da­xi­lə­lə­rin hə­rə­kət tra­yek­to­ri­ya­sı bo­yu aero­lo­ji stan­si­ya­lar şə­bə­kə­si­nin ge­niş­lən­dir­mək çox zə­ru­ri­dir. Yu­xa­rı­da de­dik­lə­ri­miz­lə ya­na­şı Ba­kı aq­lo­me­ra­si­ya­sı tim­sa­lın­da şə­hər «rel­yef»inin at­mos­fer ya­ğın­tı­la­rı­nın miq­da­rı­na tə­si­ri ide­ya­sı da irə­li sü­rül­müş­dür.

Açar sözlər: oroqrafiya, sellər, bol yağıntılar, me­ridional və zonal proseslər, frontogenez,  frontoliz və s.

 

Ədəbiyyat

  1. Mahmudov R.N. Azərbaycanda regional iqlim dəyişmələri və təhlükəli hidrometeoroloji hadisələr. Bakı, 2022, 208 s.
  2. Nəbiyev H.L. Makrosirkulyasiya prosesləri və Azərbaycanda seləmələgəlmə. AMEA Xəbərləri, Yer Elmləri, 4, 2003, s. 35-38.
  3. Вангенгейм Г.Я. Опыт применения синоп­тических методов к изучению и характеристики климата. М. Гидрометеоиздат, 1935, 109 с.
  4. Гахраманов Г.А. О вертикальном рас­пре­де­лении атмосферных осадков в Закавказье. – Ме­те­орология и гидрология, 1967, 7, с. 42-49
  5. Гуния С.У. Переваливание воздушных по­токов через горные хребты. Метеорология и гид­ро­логия, 1958, 10, с. 3-8
  6. Дзердзеевский Б.Л. Общая циркуляция и климат. Избранные труды. Москва, 1975, 288с.
  7. Исмайлов А.И. Условия формирования зна­чительных осадков над центрально -степной зоной Азербайджанской ССР, изд-во «ЭЛМ», Баку, 1969, 123 с.
  8. Климат Азербайджана. Изд-во АН Азерб.ССР, Баку, 1968, 344 с.
  9. Мадатзаде А.А. Типы погоды и климат Апшерона. Изд.АН Азерб.ССР. 1960, 295 с.
  10. Набиев Г.Л. Неустойчивость и удельная влажность воздушных масс в период селе­образо­ва­ния на территории Азербайджанской ССР. Изв.АН Азерб.ССР, серия наук о Земле, 3, 1989, с. 69-74
  11. Набиев Г.Л. Макроциркуляционные про­цес­сы над Европой в связи селеобразованием в Вос­точном Закавказье. Проблемы противоселевых ме­роприятий. Материалы совмест. засед. научно-тех­нич. сов. Госстроя СССР и мингео СССР по проб­леме опыт разраб. И осуществления схем инж. За­щиты от опас. Геологических процессов в пред­горьях и горных районах Казахстана и Киргизии, Алма-Ата, 1990, с. 200-206
  12. Орлова Е.М. Краткосрочный прогноз ат­мосферных осадков. Л., Гидрометеоиздат, 1979. 168 с.
  13. Папинашвили К.И. Атмосферные процессы в Закавказье и их связь с макроциркуляционными процессами над Евразией Л., Гидрометеоиздат, 1963.- 184с.
  14. Папинашвили К.И. Обильные осадки в Вос­точной Грузии аэросиноптические условия их воз­никновения. –Труды Тбил. НИГМИ, 1962, вып. 10, с. 101-112.

 

 

Çapa qəbul olunub: 18 may 2023

Məqaləni yüklə

 

Nəbiyev H.L., Tağıyeva U.R., Əhmədova Q.B. Azərbaycan Respublikası ərazisində məhəllin oroqrafik şəraitinin və havanın sirkulyasiyanın seləmələgəlmədə rolu. Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (19), 2023, səh. 17-24.