Coğrafiya və təbii resurslar

HƏKƏRİÇAY HÖVZƏSİNDƏ YAYILAN DAĞ-MEŞƏ TORPAQLARININ İŞĞALDAN ƏVVƏLKİ VƏZİYYƏTİ VƏ ONLARIN BƏRPASI YOLLARI

 

M.Ə.Məmmədov, A.M.Zülfüqarova

Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi,

akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu

DOI: 10.59423/gnr.2023.36.30.005

 

X ü l a s ə

Mə­qa­lə­də Hə­kə­ri çay höv­zə­si­nin yu­xa­rı axı­nın­da ya­yı­lan qo­nur dağ-me­şə, çü­rün­tü­lü dağ-me­şə və qəh­və­yi dağ-me­şə tor­paq­la­rı­nın müx­tə­lif me­şə tip­lə­ri al­tın­da ya­yıl­ma are­al­la­rı və bə­zi fi­zi­ki-kim­yə­vi xü­su­siy­yət­lə­ri öy­rə­nil­miş­dir. Or­ta dağlıqda, də­niz sə­viy­yə­sin­dən 1000-2000 metr hün­dür­lük­də tor­paq­ə­mə­lə­gə­ti­rən vul­ka­nik və çök­mə sü­xur­la­rın tor­pa­ğın qra­nu­lo­met­rik tər­ki­bi­nə, su­sax­la­ma, su­sız­dır­ma və su ke­çir­mə qa­bi­liy­yət­lə­ri­nə tə­si­ri təd­qiq edi­lir. Əra­zi­nin geo­mor­fo­lo­ji qu­ru­lu­şu­nun, də­niz sə­viy­yə­sin­dən hün­dür­lü­yü­nün, ya­mac­la­rın meyl­li­yi­nin, ba­xar­lı­ğı­nın, iq­lim ün­sür­lə­ri­nin ge­niş hədd da­xi­lin­də də­yiş­mə­si­nin tor­paq tip­lə­ri­nin for­ma­laş­ma­sı­na tə­si­ri araş­dı­rı­lır. Höv­zə­nin sıx çay şə­bə­kə­si­nin və qu­ru də­rə­lə­rin tor­paq ör­tü­yü­nün par­ça­lan­ma də­rə­cə­si­nə, me­şə­lə­rin cins tər­ki­bi­nin müx­tə­lif­li­yi və sıx­lı­ğı qo­nur dağ-me­şə, çü­rün­tü­lü dağ-me­şə və qəh­və­yi dağ-me­şə tor­paq­la­rı­nın müx­tə­lif ya­rım tip­lə­ri­nin for­ma­laş­ma­sı­na  tə­si­ri  təd­qiq  edil­miş­dir.

Əra­zi­də ya­yı­lan qiy­mət­li pa­lıd və və­ləs me­şə­lə­rinin iş­ğal­çı­lar tə­rə­fin­dən küt­lə­vi sü­rət­də qı­rıl­ma­sı, me­şə­lə­rin aşa­ğı sər­həd­di­nin də­yiş­di­ril­mə­si,  sey­rəl­miş me­şə­lər­də və me­şə al­tın­dan çıx­mış əra­zi­lər­də tor­paq­la­rın deq­ra­da­si­ya­ya uğ­ra­ma də­rə­cə­si araş­dı­rı­lır.

Açar sözlər: meşə, torpaq, humus, azot, deqradasiya.

 

ƏDƏ­BİY­YAT

  1. Əli­yev H.Ə., Mir­zə­yev Ş.İ. Hə­kə­ri­çay höv­zə­si­nin dağ-me­şə tor­paq­la­rı və on­lar­dan sə­mə­rə­li is­ti­fa­də edil­mə­si. Ba­kı-1979, 126 s.
  2. Əli­yev H.Ə., La­çın me­şə tə­sər­rü­fa­tı ida­rə­si­nin ta­be­li­yin­də olan tor­paq­la­rın qe­ne­tik xü­susiy­yət­lə­ri və ya­yıl­ma­sı­nın öy­rə­nil­mə­si. El­mi he­sa­bat, AMEA AK. H.Ə.Əli­yev ad. Cİ 1980.  91 s.
  3. Ge­ra­si­mov İ.P.  Müa­sir tor­paq­şü­nas­lı­ğın  ge­ne­tik, coğ­ra­fi və ta­ri­xi prob­lem­lə­ri,  Moskva,  Elm-1976. 300 s. (rus di­lin­də).
  4. Xə­li­lov M.Y., Rə­su­lov V.R., Hə­sə­nov M. S., Məm­mə­dov M.Ə. Ki­çik Qaf­qa­zın cə­nub-şərq his­sə­sin­də dağ me­şə­lə­ri­nin və arid me­şə­lə­rin əsas edi­fi­ka­tor­la­rı­nın eko­lo­ji area­lı­nın öy­rə­nil­mə­si. El­mi he­sa­bat, AMEA akad.. H.Ə.Əli­yev adı­na Coğ­ra­fi­ya ins­ti­tu­tu, Ba­kı, 1988, 268 s. (rus di­lin­də).
  5. Klo­po­tovs­ki A.B, Sa­la­ye­v E. M,Zey­na­lov Ə.K. Qo­nur çü­rün­tü­lü kar­bo­nat­lı dağ-me­şə tor­paq­la­rı. Azər­bay­can SSR tor­paq­la­rı Ba­kı 1953, s.163-167. (rus di­lin­də).
  6. Qor­ça­ruk L.G. Qaf­qa­zın Döv­lət  Bi­os­fer Qo­ru­ğu. Qaf­qa­zın müh­afi­zə ol­unan dağ-me­şə tor­paq­la­rı.  Mosk­va, Elm-1992, 240 s
  7. Hə­sə­nov Ş.G. Cə­nub-qər­bi Azər­bay­ca­nın tor­paq­la­rı­nın ge­ne­tik xü­su­siy­yət­lə­ri və bo­nit­rov­ka­sı. Ba­kı-1978, 220 s. (rus di­lin­də).
  8. Məm­mə­dov Q.Ş. Azər­bay­ca­nın tor­paq eh­ti­yat­la­rı. Ba­kı-2002, 132 s.
  9. Mir­zə­yev. Ş.İ. Ki­çik Qaf­qa­zın cə­nub-şərq his­sə­sin­də dağ-me­şə tor­paq­la­rı­nın me­şə­bit­mə xü­su­siy­yət­lə­ri­nin öy­rə­nil­mə­si (Zən­gi­lan, Qu­bad­lı və Cəb­ra­yıl ra­yon­la­rı əra­zi­lə­ri da­xi­lin­də). El­mi-he­sa­bat. AMEA aka­de­mik H.Ə.Əli­yev adı­na Coğ­ra­fi­ya ins­ti­tu­tu. Ba­kı-1985. 97 s.
  10. Sa­la­yev M.E. Ki­çik Qaf­qa­zın tor­paq­la­rı. Ba­kı: 1966, 329 s. (rus di­lin­də).
  11. Sa­la­yev E. Azər­bay­can tor­paq­la­rı­nın  di­aq­nos­ti­ka­sı və təs­ni­fa­tı. Ba­kı: 1991, 240 s.
  12. Sa­baş­vi­li N.M. Gür­cüs­ta­nın tor­paq­la­rı. Gür­cüs­tan EA. Tor­paq­şü­nas­lıq ins­ti­tu­tu. Tbli­si -1948, 250 s. (rus di­lin­də).
  13. Sa­la­mov G.A. Ki­çik Qaf­qa­zın şi­mal-qər­bin­də ya­yı­lan me­şə tor­paq­la­rı­nın ge­ne­tik-is­teh­sa­lat xas­sə­lə­ri­nin öy­rə­nil­mə­si. El­mi he­sa­bat, AMEA akad. H.Ə.Əli­yev adı­na Coğ­ra­fi­ya ins­ti­tu­tu, Ba­kı 1983, 173 s.
  14. Şə­ri­fov F. Ki­çik Qaf­qa­zın şərq ya­ma­cı­nın dağ-me­şə tor­paq­la­rı.  1984. 193 s. (rus di­lin­də).
  15. Zonn S.V. Tor­paq  ör­tü­yü və   SSSR-nin subt­ro­pik­lə­ri­nin  tə­biə­ti­nin  və tə­sər­rü­fa­tı­nın  də­yiş­di­ril­mə­si prob­lem­lə­ri. (rus di­lin­də), Mosk­va,  Elm-1987, 166.s.

 

Çapa qəbul olunub: 18 may 2023

Məqaləni yüklə

 

Məmmədov M.Ə., Zülfüqarova A.M. Həkəriçay hövzəsində yayılan dağ-meşə torpaqlarının işğaldan əvvəlki vəziyyəti və onların bərpası yolları. Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (19), 2023, səh. 31-38.