Geography and Natural Resources

İQLİM DƏYİŞMƏLƏRİNİN XƏZƏR DƏNİZİNİN SƏTH TEMPERATURU REJİMİNƏ TƏSİRİNİN TƏDQİQİ

 

S.H.Səfərov1, V.H.İsmayılov2, E.S.Səfərov1

1Elm və Təhsil Nazirliyi akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu

2Bakı Dövlət Universiteti

[email protected]

DOI: 10.59423/gnr.2023.11.15.012

X ü l a s ə

Mə­qa­lə­də 1980-2021-ci il­lər MER­RA-2 rea­na­liz mə­lu­mat­la­rı­na əsa­sən və müx­tə­lif sta­tis­tik me­tod­la­rın tət­bi­qi ilə Şi­ma­li, Or­ta və Cə­nu­bi Xə­zə­rin səth tem­pe­ra­tu­run­da baş ve­rən də­yi­şik­lik­lər və on­la­rı ya­ra­dan sə­bəb­lər təd­qiq edil­miş, həm­çi­nin mü­va­fiq xət­ti trend­lər sta­tis­tik üsul­lar­la qiy­mət­lən­di­ril­miş­dir. Ba­xı­lan dövr­də də­ni­zin hər üç his­sə­sin­də il­lik or­ta səth tem­pe­ra­tu­ru­nun art­ma­sı qey­də alın­mış­dır. Ən bö­yük ar­tım Or­ta Xə­zər­də (0,392 ºC/10 il), ən az isə  Şi­ma­li Xə­zər­də (0,202 ºC/10 il) mü­şa­hi­də edil­miş­dir. Cə­nu­bi Xə­zər­də səth tem­pe­ra­tu­ru­nun  ar­tım ten­den­si­ya­sı 0,299 ºC/10 il  təş­kil edir. Qlo­bal is­ti­ləş­mə və Xə­zər də­ni­zi sə­viy­yə­si­nin azal­ma­sı şə­rai­tin­də ak­va­to­ri­ya­nın müx­tə­lif his­sə­lə­rin­də  səth tem­pe­ra­tu­ru­nun ilin  müx­tə­lif  fə­sil­lə­ri üz­rə fərq­li də­yiş­mə ten­den­si­ya­la­rı aş­ka­ra çı­xa­rıl­mış­dır. Bü­tün fə­sil­lər­də səth tem­pe­ra­tu­ru­nun bu və ya di­gər də­rə­cə­də art­ma­sı qey­də alı­nır, la­kin yal­nız qış fəs­lin­də Şi­ma­li Xə­zər­də səth tem­pe­ra­tu­ru nə­zə­rə­çar­pa­caq azal­ma ten­den­si­ya­sı­na ma­lik­dir.

Açar sözlər: Xəzər dənizi, iqlim dəyişmələri, səth temperaturu, xətti trend, səviyyə dəyişmələri.

ƏDƏ­BİY­YAT

  1. Sə­fə­rov S.H., Əh­li­ma­no­va İ.V., İs­ma­yı­lov V.Y. Qi­zi­la­ğac kör­fə­zi ak­va­to­ri­ya­sin­da su sət­hi­nin tem­pe­ra­tu­ru­nun rea­na­liz mə­lu­mat­la­ri əsa­sin­da təd­qi­qi /“Müa­sir tə­bi­ət və iq­ti­sad elm­lə­ri­nin ak­tu­al prob­lem­lə­ri” möv­zu­sun­da Bey­nəl­xalq el­mi konf­rans (Ümum­mil­li Li­der Hey­dər Əli­ye­vin ana­dan ol­ma­sı­nın 99- ci il­dö­nü­mü­nə həsr olu­nub),  Gən­cə ş., 2022,   3-cü cild, s. 87-88.
  2. İma­nov F.Ə. Hid­ro­me­teo­ro­lo­gi­ya­da sta­tis­tik me­tod­lar, Ba­kı, 2011, 271s.
  3. Аллахвердиев З.С. Воздействие климати­чес­ких изменений на температуру поверхности воды за­падного Каспия. (Южная территория Азер­бай­джана).// Гидрометеорология и экология. Ал­маты, вып.1. 2016, с. 41-48.
  4. Водный баланс и колебания уровня Кас­пий­ского моря. Моделирование и прогноз: учебно-ме­тод. пособие / под ред. Е. С. Нестерова. М.: Триада лтд, 2016. 378 с.
  5. Выручалкина Т.Ю., Дианский Н.А., Фомин В.В. Влияние на эволюцию уровня
    Кас­­­пийского моря многолетних изменений режима ветра над его регионом в 1948–2017 гг. // Водные ре­сурсы.. №2(47). 2020. С. 230–240.
  6. Гидрометеорология и гидрохимия морей. Проект «Моря». Том VI. Каспийское море. Вып. 1. Гидрометеорологические условия / Под ред. Ф.С. Терзиева, А.Н. Косарева и А.А. Керимова. СПб.: Гидрометеоиздат, 1992, 359 с.
  7. ГинзбургА.И., Костяной А.Г., Шеремет Н.А. Долговременная изменчивость температуры поверхности Каспийского моря. // Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из Космоса. Т9, № 2, 2012, с. 262-269.
  8. Гинзбург А.И., Костяной А.Г., Шеремет Н.А. Динамика зоны апвеллинга у восточного по­бережья Каспия в сезонном цикле (май –сентябрь) по спутниковым среднемноголетним температур­ным данным (2003–2019)// Современные проблемы дистанционного зондирования  Земли из космоса. 2020. Т. 17. № 7. С. 215–226.
  9. Гинзбург А. И., Костяной А. Г., Серых И.В., Лебедев С.А. Климатические  изменения гид­роме­теорологических параметров   Каспийского моря (1980–2020)//  Современные проблемы дис­тан­­цион­ного  зондирования Земли из космоса. 2021. Т. 18. № 5. С. 277–291.
  10. Дьяконов Г. С., Ибраев Р. А. Динамика вод Каспийского моря над Апшеронским порогом  в 2003 году //Mорcкой гидрофизический журнал . том 35, № 6, 2019, c. 633-645.
  11. Зулфугаров Т.Х. Об аномалии температуры воды в прибрежных водах западного побережья Среднего Каспия // Тр. Азерб. Геогр. Общества. 1966. Т. 3. С. 162-167.
  12. Костяной А. Г., Гинзбург А. И.. Лебедев С. А., Шеремет Н. А. Южные моря России // Второй оценочный доклад Росгидромета об изменения кли­мата и их последствиях на территории Российской Федерации / ред. В. М. Катцов, С. М. Семенов. М.: ИГКЭ Росгидромета и РАН, 2014. С. 644–683.
  13. Мамедов Р.М. Гидрометео­рологи­ческая изменчивость  и   экогеографические проб­лемы Кас­пийского моря. Баку: Элм,  2007, 453 c.
  14. Потайчук С. И. Изменение температурного режима Северного Каспия при падении и повы­шении уровня моря//Тр. ГОИН. Вып. 139. С. 65—71.
  15. Сафаров Э.С., Родриго Абарка Дел-Рио, Сафаров С.Г., Мамедов Р.М., Крето Ж-Ф. Явление Эль-ниньо и колебание уровня Каспийского моря // Гидрометеорология и Экология № 1, 2017,  с. 7-14.
  16. Сикан А. В. Методы статистической обработки гидрометеорологической информации. СПб.: РГГМУ, 2007. 279 с.
  17. Щербак С.Я. Температура воды на поверх­ности в средней и южной частях
    Кас­­пийского моря // Труды по комплексному изу­чению Каспийского моря. М.-
    Л.: Изд-во АН СССР, 1940. С. 66-69
  18. Ar­pe K., Mo­la­vi‐Arabs­ha­hi M., Le­roy S.. Wind va­ria­bi­lity over the Cas­pi­an Sea, its im­pact on Cas­pi­an sea­wa­ter le­vel and link with EN­SO// In­ter­na­tio­nal Jo­ur­nal of Cli­ma­to­logy, 2020, № 14, p. 6039-6054.  https://doi.org/10.1002/joc.6564
  19. Chen J. L., Pek­ker T., Wil­son C. R., Tap­ley B. D., Kos­tia­noy A. G., Cre­ta­ux J.-F., Sa­fa­rov E. S. Long term Cas­pi­an Sea le­vel chan­ge // Ge­ophy­si­cal Re­se­arch Let­ters. V. 44. P. 6993—7001. doi: 10.1002/2017GL073958.
  20. Sa­fa­rov S., Is­ma­yi­lov V., & Sa­fa­rov E. Up­wel­ling events in the Cas­pi­an Sea. In­ter­con­ti­nen­tal Ge­o­in­for­ma­ti­on Days (IGD), Ba­ku, Azer­bai­jan, 6, 2023. Pp. 49-52.

 

Çapa qəbul olunub: 20 dekabr 2023

Məqaləni yüklə

 

S.H.Səfərov, V.H.İsmayılov, E.S.Səfərov – İqlim dəyişmələrinin Xəzər dənizinin səth temperaturu rejiminə təsirinin tədqiqi. Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (20), 2023, səh. 84-90.