Geography and Natural Resources

BAKI ŞƏHƏRİNDƏ ATMOSFERİN ÇİRKLƏNMƏSİNİN TƏNƏFFÜS SİSTEMİ XƏSTƏLİKLƏRİNİN COĞRAFİ YAYILMASINDA ROLUNUN TƏDQİQİ

A.R.Məmmədova

Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi, akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu. AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr. 115 

[email protected]

DOI: 10.59423/gnr.2024.65.48.013

X ü l a s ə

Məqalədə ətraf mühitlə insan sağlamlığı arasında birbaşa əlaqənin mövcudluğu, xəstəliklərin səbəbləri və yayılmasında atmosferə atılan çirkləndirici maddələrin rolundan bəhs edilir. Bakı şəhərində əsas xəstəlik səbəbi tənəffüs sistemi xəstəlikləridir. Məqalədə tənəffüs sistemi xəstəliklərinin Bakının inzibati rayonları üzrə coğrafi yayılmasında həmin rayonlardan atmosferə atılan çirkləndirici maddələrin rolunun tədqiqi əsas məqsədlərdən olmuşdur. Nəticədə, inzibati rayonlarda xəstəliyin insidentliyi ilə atmosferə atılan karbon oksidləri (r=0.80471, P<0.005, Eİ (0.4180-0.9416)) və azot oksidləri (r=0,765992, P<0.005, Eİ (0.3514-0.932)) arasında düzxətli və müsbət statistik cəhətdən əhəmiyyətli  korrelyasiya əlaqəsinin olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Reqressiya analizi nəticəsində, dəyişənlər arasında aslılıq əldə edilmişdir. Belə ki,  Bakıda tənəffüs sistemi xəstəliklərinin inzibatı rayonlar üzrə coğrafi yayılması həmin rayonlarda stasionar mənbələrdən atmosferə atılan karbon oksidlərinin miqdarından 65%, azot oksidlərinin miqdarından isə 60% aslılıq göstərir. Atmosferə Bakı üzrə ən çox azot və karbon oksidlərinin atıldığı Səbail inzibati rayonunda eyni zamanda, tənəffüs sisteminin xəstəliklərinin ən yüksək  insidentliyi müşahidə olunur (19%).

Açar sözlər: Ətraf mühit, atmosferi çirkləndirən maddələr, insan sağlamlığı, tənəffüs sistemi xəstəlikləri, şəhər əhalisi, Bakı

ƏDƏBİYYAT

  1. Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri, Azər-baycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı: 2021, 560 s.
  2. Azərbaycanda ətraf mühit, Azərbaycan Res-publikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı: 2023, 137 s.
  3. Azərbaycanda səhiyyə, sosial müdafiə və mənzil şəraiti, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı: 2021, 268 s.
  4. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası, III cild. Regional coğrafiya. Bakı: 2015. 530s.
  5. Bədəlov E.S. Abşeron iqtisadi coğrafi rayo-nunda social-demoqrafik problemlər və məskunlaşma məsələləri. Bakı: 2016, 200 s.
  6. Brown P. Race, class, and environmental health: a review and systematization of the literature. Environ Res. 1995; 69: pp. 15–30.
  7. Eminov, Z.N., Mammadova, A.R. The role of environmental factors in the emergence of cardio-vascular diseases // Киевський Национальний Уни-верситет имени Тараса Шевченко. География та туризм, Науковий журнал, Киев: 2021, pp. 60-64.
  8. Ekoloji Epidemiologiya: Səhiyyədə tətbiqi və tədqiqat metodları: (dərs vəsaiti). Bakı: Xəzər Universiteti Nəşriyyatı, 2003. 354 s. səh. 49
  9. İsmayılov Ç.N. Xəzər dənizinin və sahilyanı ərazillərin ekologiyası. Bakı: 2005, 128 s.
  10. Lanphear BP, Kahn RS, Berger O, Auinger P, Bortnick SM, Nahhas RW. Contribution of residential exposures to asthma in U.S. children and adolescents. Pediatrics. 2001; 107: E98.
  11. Mahmudov Y.D. Sənaye müəssisələrinin atmosferə təsiri //Ədalət qəzeti. Bakı: 2010. 9 dekabr. s. 7.
  12. Mammadova, Sh.İ. Evaluation of Impact of Pollution of the Atmospheric Air on Health of Population in Large Cities of Azerbaijan. // Journal of Agriculture and Life Sciences, 2015. Vol.2, No.1, pp.133–139.
  13. Məmmədova A.R. Azərbaycanda təbii-coğrafi və ekoloji şəraitin ürək-damar xəstəliklərinə təsirinin tibbi-coğrafi əsasları Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri, Coğrafiya və təbii resurslar, №1(13), Bakı: 2021, s.108-113.
  14. Məmmədov Q.Ş, Xəlilov M.Y, Ekologiya, ətraf mühit və insan. Bakı: Elm. 2006. 608 s.
  15. Məmmədova Ş.İ. Azərbaycanın iri şəhərləri atmosferinin çirklənməsinin ekocoğrafi problemləri, avtoreferat / Bakı Dövlət Universiteti, Bakı Universiteti Nəşriyyatı,  Bakı: 2018, 43s.
  16. “Qeyri-infeksion xəstəliklərin yükü və mübarizə strategiyaları” mövzusunda – II Milli Konfransın materialları –19 dekabr 2019-cu il.
  17. Rigas, M. L., Ben-Jebria, A., Ultman, J. S., Longitudinal distribution of ozone absorption in the lung: Effects of nitrogen dioxide, sulfur dioxide and ozone exposures // Archive of Environmental Health, 52. –1997, pp. 173-178.
  18. Rzayeva S.İ. Bakı və Sumqayıt şəhərlərində atmosfer havasının müasir ekoloji vəziyyəti və onun əhalinin sağlamlığına təsiri // Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin Əsərləri – XVII cild. Bakı: 2012. s. 512-516.
  19. Rzayeva S.İ. Ətraf mühitin keyfiyyət göstəricilərinin insan sağlamliğinda rolu // Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin BDU filialinin əsərləri. – Bakı: 2008. səh. 245-251.
  20. Rzayeva S.İ. Landşaft kompanentlərinin keyfiyyətinin insan sağlamlığına təsiri // Azərbaycan Coğrafiya cəmiyyətinin əsərləri–XIII – cild. –Bakı: 2008. səh. 204-208.
  21. Rzayeva S.İ. Şəhərlərdə insan səhhətinə təsir göstərən mühit amillərinin təsnifatı // Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin BDU filialinin əsərləri. – Bakı: 2012. səh.555-561.
  22. Əhalinin xəstələnməsi: [Elektron resurs] // Dövlət Statistika Komitəsi. – Bakı, – 2023. URL: https://stat.gov.az/source/healthcare/#
  23. World Health Organization. Global Action Plan for the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases 2013-2020. Geneva 2013. Available online at: https://www.who.int/publications/i/item/9789241506236 (accessed July 14, 2021).

Çapa qəbul olunub: 15 noyabr 2024

Məqaləni yüklə

A.R.Məmmədova – Bakı şəhərində atmosferin çirklənməsinin tənəffüs sistemi xəstəliklərinin coğrafi yayılmasında rolunun tədqiqi. Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (22), 2024, səh. 79-87.