1991-2020-ci İLLƏRDƏ ŞUŞA ŞƏHƏRİNİN TEMPERATUR VƏ ATMOSFER YAĞINTILARI REJİMİNİN TƏDQİQİ

S.H.Səfərov, İ.V.Əhlimanova, E.S.Səfərov 

AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu

AZ 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115

[email protected]

X ü l a s ə

Məqalədə reanaliz məlumatlarına əsasən və müxtəlif statistik metodların tətbiqi ilə  erməni işğalı dövründə (1991-2020-ci illər) Şuşa şəhərinin tem­pe­ratur və atmosfer yağıntıları rejimi tədqiq edilmişdir. Bu məqsədlə 1961-1990-cı illər dövrü üçün  faktiki və müvafiq reanaliz məlumat sıraları  arasında  kor­relyasiya əlaqəsinin səviyyəsi müəyyənləşdirilmiş, sonra isə həmin sıraların eyni statistik təminata uyğun hədləri müqayisə edilməklə kalibrlənmə əyriləri qurulmuşdur. Həmin kalibrlənmə əyrilərindən istifadə etməklə reanaliz mə­lumatlarına əsasən 1991-2020-ci illərin kvazi-faktiki qiymətləri bərpa edil­mişdir. Müəyyən edilmişdir ki, baxılan dövrdə iqlim normasına nisbətən ha­vanın temperaturu 0,7 dərəcə artmış, atmosfer yağıntıları isə nəzərə çarpacaq dərəcədə (20-23%) azalmışdır. Məqalədə həmçinin aylar üzrə də temperatur və yağıntı rejiminində baş verən dəyişikliklər tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, havanın temperaturunun ən böyük artımı fevral, mart və avqust aylarına təsadüf edir, noyabr və dekabr aylarında isə, əksinə, azalma qeydə alınır. Yağıntıların azalması isə əsasən ilin isti dövrünə təsadüf edir.

Açar sözlər: Havanın temperaturu, atmosfer yağıntıları, reanaliz, kvantil biplotları, kvazi-faktiki məlumatlar.

ƏDƏBİYYAT

1. ETSN, Azərbaycanın iqlim dəyişikliyi dair BMT-nin Çərçivə Konvensiyasına Üçüncü Milli Bə­yanatı. Bakı, 2015, 66 s.
2. İmanov F.S. Hidrometeorologiyada statistik metodlar.– Bakı, 2011, 272 s.
3. Səfərov S.H., Hüseynov C.S., İbrahimova İ.V. Azərbaycan Respublikasının qərb ərazilərində uzun­müddətli temperatur dəyişmələrinin xüsusiyyətləri // Milli Aviasiya Akademiyasının Elmi Əsərləri, Bakı, 2018, № 1, s. 108-115
4. Гусейнов Д.С. Особенности распределения многолетнего температурного режима на тер­ри­то­рии Азербайджана // Гидрометеорологические ис­следования и прогнозы. 2020. №  С.110-116. DOI:10.37162/2618-9631-2020-4-110-116
5. Климат Азербайджана /под ред. А.А. Ма­датзаде, Э.М.Шыхлинского. Баку: Из-во АН Аз. ССР, 1968, 343 с.
6. Лопатухин Л. И., Яицкая Н. А. Волновой климат Каспийского моря. Входные данные по вет­ру для гидродинамического моделирования и не­которые результаты расчетов. ‑ Океанология, 2019, т. 59, № 1, с. 12–21.
7. Сафаров С.Г., Сафаров Э.С., Гусейнов Дж.С., Исмайылова Н.Н. Современные изменения атмосферных осадков на Каспийском побережье Азербайджана// Океанологические исследования, 2020, Том 48, № 1, С. 27–44
8. Сафаров С.Г., Гусейнов Д.С., Кулиев З.Г., Ибрагимова И.В. Пространственно-временные осо­бенности распределения осадков на территории Азербайджана// Гидрометеорологические исследо­вания и прогнозы. 2022. № 1 (383). С. 43-56
9. Mamedov R.M., Safarov S.G., Safarov E.S. Current changes of the atmospheric precipitation regime on the territory of Azerbaijan // Geography and Natural Resources, Elsevier, 2009, 30(4), pp. 403-407
10. Gabriel K.R. The biplot graphic display of matrices with application to principal com­ponent analysis. Biometrika, 58(3), 1971, pp. 453–467.
11. Imrani Z., Safarov S.H., and Safarov E.S. Analysis of Wind-wave Characteristics of the Caspian Sea Based on Reanalysis Data //Russian Meteorology and Hydrology, Vol. 47, No. 6, Москва, 2022, pp. 479–484. DOI: 10.3103/S1068373922060085

Çapa qəbul olunub: 28 oktyabr 2022

Məqaləni yüklə